Wat verstaan we onder een leesbeperking?

In de Wet ter implementatie van de leesgehandicaptenrichtlijn en ter uitvoering van de leesgehandicaptenverordening wordt de volgende definitie van een leesbeperking aangehouden.

Een leesgehandicapte is een persoon:

• die blind is; of
• met een visuele beperking die niet zodanig kan worden verbeterd dat de persoon het gezichtsvermogen krijgt dat wezenlijk gelijkwaardig is aan dat van een persoon zonder een dergelijke beperking en waardoor de persoon niet in staat is in wezenlijk dezelfde mate als een persoon zonder een dergelijke beperking gedrukte werken te lezen; of
• met een waarnemings- of andere leesbeperking waardoor de persoon niet in staat is in wezenlijk dezelfde mate als een persoon zonder een dergelijke beperking gedrukte werken te lezen; of
• die anderszins, ten gevolge van een fysieke beperking, niet in staat is een boek vast te houden of te hanteren, dan wel scherp te zien of zijn ogen te bewegen in een mate die gewoonlijk voor het lezen noodzakelijk wordt geacht (Artikel 15m).

Op basis van deze verklaring onderscheidt Bibliotheekservice Passend Lezen globaal vijf categorieën van mensen met een leesbeperking:

• blinden;
• slechtzienden;
• dyslectici;
• mensen met een cognitieve beperking, zoals afasie;
• mensen met een motorische beperking, zoals reuma, fibromyalgie, dystonie, multiple sclerose of de ziekte van Parkinson.

Exacte omvang doelgroep onbekend

Het aantal mensen met een leesbeperking wordt in Nederland niet exact geregistreerd. De meest concrete cijfers zijn beschikbaar over mensen met een visuele beperking. Het Oogfonds meldt dat naar schatting ongeveer 250 duizend mensen te maken hebben met ernstig zichtverlies; dit zijn vooral volwassenen (Oogfonds & Specsavers, 2018). Naast mensen met een visuele beperking wordt de grootste groep mensen met een leesbeperking gevormd door dyslectici. Binnen deze groep zijn kinderen en jongeren sterk vertegenwoordigd. Cijfers over de omvang van deze groep zijn niet eenduidig, maar wijzen wel op een toename. Bij de introductie van de vergoede dyslexiebehandeling is uitgegaan van 3,6% van de basisschoolleerlingen met een dyslexieverklaring (Blomert, 2005). Uit recenter onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs blijkt echter dat aan het eind van het basisonderwijs 7,5% van de leerlingen een dyslexieverklaring heeft en aan het eind van het voortgezet onderwijs 14% (Inspectie van het Onderwijs, 2019a-b). Over het aantal mensen dat moeite heeft met lezen vanwege een cognitieve of motorische beperking zijn geen cijfers beschikbaar.

Grote impact op dagelijks leven

Over de impact van een visuele beperking of leesbeperking op het dagelijks leven is meer bekend. Beide beperkingen brengen in eerste instantie praktische en technische problemen met zich mee, maar ook op psychosociaal vlak is de impact groot (o.a. Bartiméus, 2009; Flynn & Lord, 2015; Oogfonds & Specsavers, 2018; Slade & Edwards, 2015). Uit onderzoek van het Nivel blijkt dat mensen die blind of slechtziend zijn het meeste moeite hebben met reizen en verplaatsen (70%), gevoelens, tijd en energie (52%) en opleiding, werk en geld (41%). Naast hulpmiddelen en ondersteuning hebben zij vooral behoefte aan een verandering in de houding van de maatschappij ten aanzien van een visuele beperking. Desondanks zijn negen op de tien mensen met een visuele beperking (tamelijk) tevreden over de wijze waarop zij kunnen deelnemen aan de samenleving (Kappen et al., 2018).

Aangepaste leesvormen van groot belang

Waar sommige vormen van vrijetijdsbesteding lastig te beoefenen zijn voor mensen met een visuele beperking, is lezen nog wel een mogelijkheid. Boeken, kranten en tijdschriften worden in aangepaste leesvormen beschikbaar gesteld en kunnen zo in grotere letters, in braille, of in audio gelezen worden. Deze aangepaste leesvormen zijn erg belangrijk voor mensen met een visuele beperking en bieden hen dezelfde voordelen als iedere andere lezer: lezen geeft hen een goed gevoel, leert hen nieuwe dingen, vermindert stress en biedt hen de mogelijkheid te ontsnappen aan de realiteit (Creaser et al., 2012).

Welke aangepaste leesvormen zijn er?

• Audiolezen: boeken, kranten en tijdschriften in gesproken vorm, hoorcolleges en hoorspelen. Deze materialen zijn op verschillende manieren te beluisteren: via apps, via online players of andere afspeelapparaten voor streaming en op Daisy-cd; 
• Braillelezen: boeken en tijdschriften, gedrukt in braille; 
• Letterlezen: boeken, kranten en tijdschriften in grote letterdruk (inclusief jumbolezen: kinderboeken met een grote letter); 
• Combilezen: combinaties van leesvormen, zoals audio en letter of braille en voelbare tekeningen, bijvoorbeeld voeljeboekjes en karaokelezen. 

Toegankelijkheid verankerd in de wet

Het VN-Verdrag inzake rechten van personen met een handicap verplicht landen sinds 2016 ertoe om mensen met een handicap volwaardig te laten deelnemen aan de samenleving. Toegang tot informatie is hier een onderdeel van. Het gedachtegoed van dit VN-Verdrag is verankerd in de Nederlandse Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte. Sinds 1 januari 2017 staat in de wet ook een algemene norm voor toegankelijkheid. Deze norm stelt onder meer dat scholen, werkgevers en bedrijven hun aanbod toegankelijk moeten maken wanneer dit niet ‘onevenredig belastend’ is. Op die manier hoeven mensen met een beperking steeds minder apart om aanpassingen te vragen. Met het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap als basis is in 2018 het actieprogramma Onbeperkt Meedoen! geïnitieerd. Doel van dit programma is dat mensen met een beperking meer en naar eigen wens en vermogen kunnen meedoen aan de samenleving. Vanuit de actielijn Participatie en Toegankelijkheid wordt op landelijk niveau ingezet op toegankelijke boeken, kranten, tijdschriften en televisieprogramma’s en toegankelijkheid van bibliotheken. Hierbij gaat het zowel om fysieke als sociale toegankelijkheid en zowel om de collectie als om het gebouw en de bredere dienstverlening van de bibliotheken.

Onbeperkt Meedoen!

In 2018 is het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) het programma Onbeperkt Meedoen! gestart, om mensen met een beperking dezelfde kansen in de samenleving te geven als ieder ander. Dit programma is een praktische uitwerking van het VN-Verdrag inzake rechten van personen met een handicap.

Met Onbeperkt Meedoen! wordt gewerkt aan zeven thema’s:

• Bouwen en Wonen: iedereen moet een gebouw kunnen betreden;
• Werk: mensen met een beperking moeten dezelfde baankansen hebben als ieder ander;
• Onderwijs: alle kinderen en jongeren moeten toegang hebben tot onderwijs en een aanbod krijgen dat bij hen past;
• Vervoer: iedereen moet met het openbaar vervoer kunnen reizen;
• Participatie en Toegankelijkheid: sport, cultuur, bibliotheken en media moeten voor iedereen toegankelijk zijn;
• Zorg en Ondersteuning: minder geregel bij het krijgen van zorg en ondersteuning;
• Rijk als organisatie: de overheid wil het goede voorbeeld geven, door goed toegankelijk te zijn voor mensen met een beperking.

Uitzondering op auteursrecht

Om te waarborgen dat mensen met een leesbeperking toegang kunnen krijgen tot boeken, kranten en tijdschriften zijn er wettelijke kaders vastgesteld. Zo bevat de Auteurswet een uitzondering op het auteursrecht ten gunste van mensen met een beperking. Deze uitzondering maakt het mogelijk boeken in aangepaste leesvormen uit te brengen en uit te lenen zonder dat dit wordt gezien als inbreuk op het auteursrecht. Met de Wet ter implementatie leesgehandicaptenrichtlijn en ter uitvoering leesgehandicaptenverordening is deze beperking in de Auteurswet in 2018 uitgebreid en aangepast, anticiperend op de inwerkingtreding van het Verdrag van Marrakesh in de Europese Unie. Met dit verdrag is sinds begin 2019 de grensoverschrijdende uitwisseling van werken in toegankelijke vorm mogelijk en kunnen, onder bepaalde voorwaarden, titels uit buitenlandse collecties aangevraagd worden.

Programma Aangepast Lezen

Met de invoering van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen in 2015 is het verzorgen van een bibliotheekvoorziening van noodzakelijk omgezette werken voor personen met een handicap toegevoegd aan het takenpakket van de Koninklijke Bibliotheek (KB). Vanuit het programma Aangepast Lezen worden boeken, kranten en tijdschriften in aangepaste leesvorm toegankelijk gemaakt. Om de dienstverlening zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, werken Bibliotheekservice Passend Lezen, Dedicon en de de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) hierin samen, onder regie van de KB. Bibliotheekservice Passend Lezen verzorgt het klantencontact, de selectie van titels voor de collectie en de toegankelijkheid van de collectie via haar website en catalogi. Dedicon en CBB dragen zorg voor de vervaardiging en distributie van het aangepaste materiaal: gesproken boeken, kranten en tijdschriften, braille, grote lettertijdschriften, digitale data, reliëf en maatwerk. Gezamenlijk worden onderzoeken en (innovatieve) projecten uitgevoerd. Ook wordt er nauw samengewerkt met de openbare bibliotheken, een vertegenwoordiging van gebruikers (Lezersraad, testgroep en leespanel) en belangen- en expertiseorganisaties, zoals Vereniging Onbeperkt Lezen, de Oogvereniging, Bartiméus en Koninklijke Visio. Daarnaast zijn afspraken gemaakt met de Mediafederatie over de praktische uitvoering van de dienstverlening. Deze afspraken zijn vastgelegd in de Regeling toegankelijke lectuur voor mensen met een leesbeperking.

Wat doet Aangepast Lezen precies?

De bibliotheekvoorziening Aangepast Lezen stelt iedereen met een leesbeperking in staat om te lezen en biedt op laagdrempelige en gebruiksvriendelijke wijze toegang tot literatuur en informatie. Hiertoe wordt de bibliotheekvoorziening voor mensen met een leesbeperking, waarin boeken, kranten en tijdschriften in een aangepaste leesvorm (audiolezen, braillelezen, letterlezen, combilezen) worden aangeboden, onderhouden en verbeterd in nauwe samenspraak met de klant.

Daarnaast wordt binnen Aangepast Lezen samengewerkt met andere organisaties in en buiten het bibliotheekwezen om de participatie en zelfredzaamheid van mensen met een leesbeperking te vergroten. Op deze wijze draagt Aangepast Lezen eraan bij dat mensen met een leesbeperking in maatschappelijk en cultureel opzicht volwaardig kunnen participeren (KB, 2019a).

Register Omgezette Werken Algemene Lectuur

In het online, openbare Register Omgezette Werken Algemene Lectuur publiceert Dedicon de werken die sinds 1 januari 2019 zijn omgezet naar een toegankelijke versie voor mensen met een leeshandicap. De werken zijn vindbaar op titel, auteur, uitgever en ISBN. Het register bevat uitsluitend werken van Algemene Lectuur (fictie en non-fictie).

Met dit Register van Omgezette Werken Algemene Lectuur draagt Dedicon zorg voor de openbaar toegankelijke registratie van werken die zijn omgezet voor de bibliotheekvoorziening voor mensen met een leesbeperking, conform Artikel 3 uit de Regeling Toegankelijke Lectuur voor mensen met een leesbeperking 2019-2021. De publicatie van het openbaar toegankelijk register vervangt hiermee de meldingsplicht van een voorgenomen omzetting uit eerdere regelingen.

Circa 43 duizend gebruikers Bibliotheekservice Passend Lezen

De collectie van de Bibliotheekservice Passend Lezen is exclusief beschikbaar voor mensen met een leesbeperking. In 2018 telde de Bibliotheekservice Passend Lezen circa 43 duizend gebruikers (circa 42 duizend personen en duizend instellingen). Het merendeel van deze gebruikers maakt gebruik van Passend Lezen vanwege dyslexie (49%) of een visuele beperking (36%). Circa de helft van de leden bestaat uit jeugd, de andere helft uit volwassenen. Naast deze 43 duizend gebruikers zijn met de Dienst Passend Lezen in de bibliotheek 2018 ruim 2 duizend bibliotheekleden bediend (KB, 2019a). Via deze dienst wordt een deel van de audiocollectie van Bibliotheekservice Passend Lezen aangeboden aan bibliotheekleden.

Ruim 1,7 miljoen uitleningen Passend Lezen

De totale collectie van Passend Lezen bestond in 2018 uit bijna 70 duizend gesproken boeken, 261 gesproken kranten en tijdschriften en bijna 17 duizend brailleboeken. Naast boeken, kranten en tijdschriften omvat de collectie van Passend Lezen ook hoorspelen, hoorcolleges, reliëfwerk (zoals landkaarten en plattegronden) en maatwerk (bijvoorbeeld bijsluiters, contracten, vergaderstukken of gebruiksaanwijzingen). In totaal werden in 2018 via Passend Lezen ruim 1,7 miljoen materialen uitgeleend. Het merendeel van deze uitleningen betrof boeken (68%), die veel in gesproken vorm werden uitgeleend: via streaming of Daisy-cd (KB, 2019a). Het merendeel van de boeken wordt geleend door leden met een visuele beperking (77%), slechts 10% wordt geleend door dyslectische leden. Buiten de Bibliotheekservice Passend Lezen om wordt ook ander leesmateriaal voor mensen met een visuele beperking aangeboden, zoals studie- en vaktitels, folders, informatiemateriaal en overheidspublicaties (Grenzeloos Lezen), de kandidatenlijst voor de verkiezingen en belastingformulieren.

 

Dienstverlening van lokale bibliotheken

De lokale openbare bibliotheken zet vooral in op informatie over en kennismaking met de dienstverlening van Aangepast Lezen. In 2018 bood 73% van de bibliotheekorganisaties informatie over Aangepast Lezen aan bij een informatiepunt over lezen met een leesbeperking (KB, 2019b). Via de Dienst Passend Lezen wordt een deel van de audiocollectie van Bibliotheekservice Passend Lezen aangeboden. In 2018 maakten ruim 2 duizend bibliotheekleden gebruik van deze dienst. Daarnaast wordt binnen de Jeugdbibliotheek aangegeven welke Lezen voor de lijst-titels in aangepaste vorm beschikbaar zijn. Met het verbeteren van de toegankelijkheid van de landelijke digitale openbare bibliotheek (e-books, luisterboeken) komt naar verwachting langzaamaan steeds meer van deze collectie beschikbaar voor mensen met een leesbeperking.

Aansluiting bij nationale leesbevorderingsprogramma’s

In de beleidsperiode 2017-2018 is Aangepast Lezen aangesloten bij nationale programma’s voor leesbevordering, zoals de Bibliotheek op school en BoekStart. Zo liet de pilot Aangepast Lezen en Makkelijk Lezen Plein in de Bibliotheek op school van de KB zien dat zwakke lezers weer plezier in lezen krijgen als de juiste materialen en manieren worden gebruikt, zoals Daisy-cd's, Superboek, karaokelezen met Yoleo van Dedicon en de boekentips van het Makkelijk Lezen Plein (Geevers et al., 2014). In samenwerking met BoekStart en Koninklijke Visio is in 2019 het TastTasje geïntroduceerd. Het TastTasje is bedoeld om ouders van kinderen met een visuele beperking te informeren en te stimuleren om hun kind van jongs af aan kennis te laten maken met voelboekjes en andere aangepaste leesvormen, zoals audio en braille. De volgende stap vanuit Aangepast Lezen in de aansluiting bij de openbare bibliotheken is het realiseren van een aanbod basisvaardigheden – met de nadruk op digivaardigheden – voor mensen met een leesbeperking (KB, 2019a).

Wat is BoekStart?

BoekStart is een leesbevorderingsprogramma van de bibliotheek voor kinderen van 0 tot 4 jaar. Het doel is om ouders aan te moedigen om hun kinderen zo vroeg mogelijk boeken en de bibliotheek te laten ontdekken. De bibliotheek heeft een coördinerende rol binnen BoekStart en maakt afspraken met de gemeente, de jeugdgezondheidszorg en kinderopvang over de uitvoering ervan. De bibliotheek verzorgt de presentatiehoek in het consultatiebureau, reikt de BoekStartpakketten uit aan de ouders, richt een speciale hoek in voor baby's en verzorgt ouderactiviteiten. BoekStart maakt deel uit van een doorgaande lijn binnen het OCW programma Tel mee met Taal. BoekStart vormt het begin van deze beleidslijn, gevolgd door de Bibliotheek op school basisonderwijs en voortgezet onderwijs. De aanpak is ontwikkeld door Stichting Lezen en de Koninklijke Bibliotheek, als onderdeel van het programma Kunst van Lezen.

Wat is de Bibliotheek op school?

Het doel van de Bibliotheek op school is om op basis van een aantal vastgestelde bouwstenen samen met scholen de leesmotivatie, taal- en informatievaardigheden van leerlingen te verbeteren. Bibliotheken, scholen en gemeenten werken op strategisch niveau structureel samen aan de taalontwikkeling, leesbevordering en mediawijsheid van kinderen en jongeren. De Bibliotheek op school maakt deel uit van een doorgaande lijn binnen het OCW programma Tel mee met Taal. BoekStart vormt het begin van deze beleidslijn, gevolgd door de Bibliotheek op school basisonderwijs en voortgezet onderwijs. De aanpak is ontwikkeld door Stichting Lezen en de Koninklijke Bibliotheek, als onderdeel van het programma Kunst van Lezen. Meer informatie over de Bibliotheek op school is te vinden in de artikelen

Bronnen

• Aa, W. van der, Faber, J. & Geevers, M. (2016). Aangepast lezen en MLP in de Bibliotheek op school. Een vervolgpilot van de KB, uitgevoerd door Bibliotheek Den Bosch en Probiblio.
• Bartiméus Sonneheerdt (2009). Feiten & cijfers over blind of slechtziend zijn. Zeist: Bartiméus Sonneheerdt Vereniging.
• Bibliotheekservice Passend Lezen (2019). Jaarverslag 2018.
• Creaser, C., Spacey, R. & Hicks, D. (2012). Assessing the Impact of Reading for Blind and Partially Sighted Adults. Londen: the Reading Agency & LISU, Loughborough University, in opdracht van the Royal National Institute of Blind People (RNIB).
• Flynn, K. & Lord, C. (2015). Living with Sight Loss. Londen: Royal National Institute of Blind People (RNIB) & NatCen Social Research.
• Geevers, M., Aa, W. van der & Faber, J. (2014). Aangepast lezen en MLP in de Bibliotheek op school. Een pilot van het SIOB, uitgevoerd door Bibliotheek Den Bosch en Probiblio.
• Inspectie van het Onderwijs (2019a). De Staat van het Onderwijs 2019. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
• Inspectie van het Onderwijs (2019b). Dyslexieverklaringen: verschillen tussen scholen nader bekeken. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
• Kappen, H., Verkaik, R., Langelaan, M. & Boeije, H. (2018). Zien en gezien worden. Aard en omvang van ervaren belemmeringen, behoeften en gewenste oplossingen voor participatie van mensen met een visuele beperking. Utrecht: Nivel, in opdracht van de Vereniging Bartiméus Sonneheerdt.
• Knoop-van Campen, C.A.N., Segers, E., & Verhoeven, L. (2018). The Modality and Redundancy Effects in Multimedia Learning in Children with Dyslexia. Dyslexia, 24(2), p. 1-16.
• Koninklijke Bibliotheek (KB) (2019a). Beleidskader Aangepast Lezen 2019-2022.
• Koninklijke Bibliotheek (KB) (2019b). Bibliotheekstatistiek 2018.
• Oogfonds & Specsavers (2018). Nationale Rapportage Oogzorg 2018. Zicht op ogen.
• Nielen, T. & Bus, A.G. (2016). Onwillige lezers: Onderzoek naar redenen en oplossingen. Delft: Stichting Lezen.
• Slade, J. & Edwards, R. (2015). My Voice 2015. The Views and Experiences of Blind and Partially Sighted People in the UK. Londen: Royal National Institute of Blind People (RNIB).